Home en nieuws Roemruchte geschiedenis Het gebouw Historische beschrijvingen Virtuele 3D Paleis Literatuur Winkel Links


COLOFON
Deze website en het 3D model van het Paleis voor Volksvlijt worden ontwikkeld door Mainstream Netservice. Voor meer informatie: info@mainstream.nl.

© Copyright 2011.

Toevoegen aan Favorieten

BOUWKUNDIG WEEKBLAD ARCHITECTURA

Orgaan van de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst - Bond van Nederlandsche Architecten en het Genootschap Architectura et Amicitia
zaterdag 27 april 1929, nr. 17, pp. 129-130 (tekst Max Speijer), pp. 131-136 (tekst Jan de Meijer), p 152

 
 


HET PALEIS VOOR VOLKSVLIJT, NAAR EEN OUDE FOTO, OMSTREEKS 1875.

HET PALEIS VOOR VOLKSVLIJT †. Wie zich verdiept heeft in de perscommentaren, die naar aanleiding van den brand van het Paleis voor Volksvlijt gepubliceerd zijn, dien zal het als één der bijzonderheden zijn opgevallen, dat voor een ontwerp van dit gebouw een prijsvraag is uitgeschreven met deelname van tien architecten, waaruit echter geen keuze is gedaan, en de opdracht ten slotte is gegeven aan architect Outshoorn, wiens naam bij weinigen (te weinigen) bekendheid bezit.

Vervuld als we waren van de beteekenis van de zich destijds baanbrekende rationeele beginselen, daarna van de jongere meer romantische School en de laatste jaren gefascineerd door de uitdrukkingsmogelijkheden die de moderne techniek ons biedt - zijn we wel wat te kort geschoten in waardeering voor een architect als Outshoorn, die, meer dan 60 jaren her, een stadsaanleg heeft ontworpen die in onzen tijd nog vrijwel tot de grootste behoort die wij in Amsterdam bezitten.

Nu eens niet gesproken van de karakterlooze details van pilasters, kroonlijsten enz. - dat immers geen nieuws meer voor ons is - maar gezien als geheel is toch ook het fraai gelegen Amstel-hotel van een goede en aantrekkelijke verhouding.

Ach ja.... we liepen of reden wel vele malen heel dicht langs het ijzeren paleis, waaraan altijd wat op te kalefateren was, en dat meestal door grootere en kleinere aankondigingen en reclame "verlevendigd" werd.

We zagen te dikwijls al die ijzeren gegoten kolommen en kolommetjes, kapiteelen en kapiteeltjes, de vele bogen en boogjes.

En toch.... ja toch heeft dat zelfde gebouw ons op een afstand - ook door zijn plaatsing - wel weer bekoord met zijn fraaie silhouet van den koepel, die goed van de gestrekte horizontale lijn uitgroeide en ver buiten de stad de aandacht trok, en waarrnee we zóó vertrouwd waren, dat het nog steeds moeilijk te realiseeren valt, dat hij nu toch heusch niet meer te zien is.

Behalve voor de onvermoeide pogingen voor de totstandkoming van een grooten stadsaanleg, kunnen we Sarphati dus zeker dankbaar zijn voor de keuze van architect Outshoorn.

En nu we van onze waardeering voor den aanleg van Sarphatistraat, Frederiksplein en omgeving - na de verwoesting van het dornineerende Paleis voor Volksvlijt - willen getuigen, is het zeer zeker interessant eens een juist idee te krijgen

 

129

 

130


EEN DER SITUATIEPLANNEN VOOR HET PALEIS VOOR VOLKSVLIJT.

van den toestand zooals deze bestond voor den door Sarphati voorgestelde breeden stadsaanleg. 1)

En dan komt men natuurlijk tot de conclusie: het had - als immer - nog idealer gekund.

Beschouwen we b.v. het situatieplan, waarop de beide jachthavens aan weerszijden van de Hoogesluis zijn geprojecteerd. dan is dit zeker een fraai plan te noemen, te ideaal blijkbaar voor verwezenlijking.

Van den op dit plan voorgestelden parkaanleg en villabouw achter, dus ten Zuiden van het Paleis, is wel wat heel ver afgeweken, vermits de Pijpbuurt hiervan niet bepaald een verwezenlijking genoemd kan worden. (Wel is er zwaar gezondigd!). Hetgeen in de overige situatieplannen verder opvalt is de verlegging ("normaliseering" heette dat toen) of om duidelijk te spreken de aanleg in één rechte lijn (de tegenwoordige Stadhouderskade) van de zich oorspronkelijk naar binnen buigende Singelgracht, waardoor de plaats voor het Paleis geschapen kon worden. Ook toenmaals schijnbaar een grachtenkwestie!

Aardig niet alleen, doch ook wel van belang is verder de (gekleurde) afbeelding van den bouw van het Paleis, welke genomen is vanaf de zuidzijde, de tegenwoordige Stadhouderskade ongeveer ter hoogte waar de Hernonystraat begint.

En zoo is er meer dat de aandacht waard is: het Amstelgrachtje, waar nu het blok groote heerenhuizen staat met op den hoek het tegenwoordige Café-Royal; de Achtergracht die doorliep tot de Reguliersgracht; de ligging van het Drilveld met omgeving, verder de Utrechtsche Poort die aanvankelijk aan de voorzijde van het tentoonstellingsgebouw op de situatie staat aangegeven, doch in het uitgevoerde meer naar voren (naar het Noorden) geplaatste Paleis ongeveer in het hart van het gebouw had komen te staan.

Zonder in verdere aanduidingen te vervallen is het aan den belangstellenden lezer overgelaten de afbeeldingen, waaronder ook nog die van het menu van het openingsdiner gehouden op 16 Augustus 1864, nader te beschouwen.

En wat de toekomst ons brengen zal, wellicht dat Goethe's woorden daarop van toepassing zullen zijn:

"Das Alte stürtzt,
Es ändert sich die Zeit
Und neues Leben
Blüh't aus den Ruïnen."

MAX SPEIJER.

1) Deze afbeeldingen en gegevens zijn verstrekt door den heer J. H. Cohen.

 

 


PLAN TOT VERFRAAIING VAN DEN OMTREK VAN HET PALEIS VOOR VOLKSVLIJT. (FIG. 1)

HET PALEIS VOOR VOLKSVLIJT. In verschillende toonaarden is een klaaglied over het zoo dramatische heengaan van het Paleis voor Volksvlijt gezongen.

En terecht.

Dit was een gebouw, dat een plaatsje had in het hart van eik Amsterdammer. Had of heeft hij niet "Paleisloten"? Maar mooier zijn voor velen de jeugdherinneringen aan do, phantastische tooverballetten met de prachtige decors van Jan Maandag. Hoeveel triomphen heeft hij daarmede gevierd' En voor ons kunstenaars heeft de plek een wijding, omdat hier Royaards zijn levenswerk tot uiting bracht. Royaards, Jan Musch, de Moor, Lensvelt, Roland Holst, een groep namen, welke aan zooveel mooi pionierswerk blijft verbonden.

Dit monument was voor den Amsterdammer ook het zegeteeken van den ondernemingsgeest over den droomtoestand, waarin Amsterdam sedert meer dan een halve eeuw verkeerde.

Zeker er waren nog menschen met durf, doch weinigen demonstreerden dit zóó als Dr. Sarphati het deed. Deze man zag met werkelijk vooruitzienden blik de mogelijke grootheid van Amsterdam. Hij paarde praktisch idealisme aan koopmanschap. Hij wist zijn plannen te financieeren en zoodoende tot werkelijkheid te brengen.

Met een enkel gebouw was hij niet tevreden, want hij begreep, dat hoe groot eert gebouw ook mocht wezen, dit alleen niet van voldoend diepgaanden invloed voor de stadsontwikkeling kon zijn.

De omgeving kon wel in het plan worden aangegeven, zooals Dr. Cuypers ook met zijn Rijksmuseumgebouw heeft gedaan, maar als niet (zooals hem wel is gelukt met de kerk van het Heilige Hart en den aanleg van de Vondelstraat) de mooie omgeving ook onmiddellijk wordt gebouwd, blijft er veel kans tot mislukken.

Indien Dr. Sarphati Amsterdam uit zijn gordel wilde verlossen, moest hij daarbuiten een geheel nieuwe wijk stichten met haar eigen kernpunt. De Leidsche buurt bood geen voldoende kansen, dus nam hij de Utrechtsche straat als basis.

Dat hij en zijn architect Cornelis Outshoorn hun blikken richtten op Parijs, dat toen met zijn doorbraken en veranderingen (zijne boulevards en pleinen) nieuwe stedebouwkundige uitingen bracht en toonaangevend was, ligt voor de hand.

Het Frederiksplein, de Sarphatistraat met de Hooge Sluis werd met het Paleis als kernpunt tot een gaaf stedebouwkundig geheel geschapen. Ook aan Oost en West Einde rnet Galerijen om een grooten binnentuin, werd gedacht. Al deze deelen werden weliswaar niet tegelijkertijd uitgevoerd, doch wel zeer spoedig achter elkander. Het Amstel-hotel, het tweede groote gebouw, dat dit stadsdeel mede beheerscht, werd door Outshoorn in 1864 begonnen, het jaar waarin het Paleis gereed kwam. Al is dit stadskwartier gaaf, toch blijft het een vreemdeling in Amsterdam, omdat het niet wortelt in het karakter van onze stad, doch in uitheemsche opvattingen, desniettegenstaande legden zij getuigenis af van een nieuwen geest. Dit is de beteekenis, welke het Paleis voor Volksvlijt voor ons had. Bovendien bezat

 


OUD KAARTJE, WAAROP DE HEEREN WITKAMP EN MOLENKAMP EEN VOORSTEL DOEN TOT HET AANLEGGEN VAN DE UTRECHTSCHESTRAAT.

131

 


INTERNATIONALE TENTOONSTELLING IN HET P.V.V. NAAR EEN ONGEDATEERDE OUDE AFBEELDING.


HET PALEIS VOOR VOLKSVLIJT, NAAR EEN OUDE AFBEELDING.

het in den opbouw der massa's in zijn silhouet een waarde, welke door velen is onderschat. Nu het grondig door het vuur is vernietigd en voorgoed weg, is, zijn er vele bekeerlingen. Toen de inwendige ruimte nog niet was versnipperd en het als tentoonstellingsgebouw nog gaaf was, bezat het interieur architectonische grootheid. Aan zijn doel heeft het echter nooit voldoende beantwoord; zoover mij bekend is er slechts eenmaal, nl. in 1869 een tentoonstelling van "voorwerpen voor de huishouding en het bedrijf van den handwerksman" in gehouden. Later is het in verschillende deelen afgedeeld, voor alles en nog wat gebruikt en leidde een kommervol bestaan. Als bruikbaar instrument missen wij dus het gebouw niet. De ingebouwde, schamele schouwburg, maakte het nog het meest bruikbaar; het gebrek aan schouwburgen in Amsterdam maakte, dat wij er genoegen mede namen; 't was een jammerlijk surrogaat. Het ruime tooneel was 't beste eraan. Het schouwburgontwerp, dat de architect Breman in 1890 publiceerde was, wat aankleeding der zaal betreft, bekoorlijker.

Op deze plek nu een schouwburg te bouwen Amsterdam waardig is dus de eerst opkomende gedachte, al zal een vroeger plan, hier een nieuw Stadhuis te bouwen, nog, sterk het overwegen waard blijven. De oude conglomeratie, welke wij "Stadhuis" gelieven te noemen is door de nu pas gereed gekomen verbouwingen belang-


TENTOONSTELLING VAN NEDERLANDSCHE NIJVERHEID EN KUNST IN HET P.V.V. IN 1866.

 

132

 


HET PALEIS VOOR VOLKSVLIJT, IN AANBOUW APRIL 1862.

rijk verbeterd; maar niettegenstaande dit, zal, al wordt er nog zooveel verbeterd en door aankoop van omliggende huizen vergroot, dit concentreeren in verband met zijn ligging niet houdbaar zijn in de toekomst. Het Frederiksplein is daartoe een veel meer aangewezen plek in het vergroote Amsterdam.

Afgescheiden echter of er een schouwburg, opera-gebouw, stadhuis of een ander monumentaal bouwwerk zal verrijzen, is het de eerste vraag uit te maken of deze plek al of niet bebouwd zal moeten worden. Er zullen natuurlijk voorstanders zijn van het tot één boulevard maken van Weteringschans en Sarphatistraat. Wellicht zweeft hen het beeld van een Champs Elysées voor de oogen. Een dergelijk ruim beeld is hier niet te bereiken; begin en eind leenen zich daar niet toe. Evenmin is de Galerij (was deze maar verdwenen) met binnentuin een Palais Royal.

Amsterdam is nu eenmaal geen Parijs, niet omdat wij de zaken bekrompener zien, doch onze levenshouding is, krachtens onzen volksaard, nu eenmaal anders. Amsterdam heeft bovendien een andere, sterk-uitgesproken geestelijke sfeer, welke onze stedebouwers wel eens hebben willen negeeren, doch waaraan zij ten slotte hebben te gehoorzamen, omdat deze sfeer niet aan mode onderhevig is.

Dan zullen er ook velen zijn, die blij zullen wezen met de open plek en zullen hopen, dat deze nu eens onbebouwd zal blijven en tot bloementuin zal worden bestemd, in het genre "Bauer".

De heele omgeving eischt echter een bebouwen van het terrein, zij het ook met wijzigen van de voorgevelrooilijn.


DE GROOTE ZAAL VAN HET PALEIS VOOR VOLKSVLIJT 1866.

 


HET MENU VAN HET OPENINGSDINER IN 1864.

133

 

134


OOSTELIJKE ZAAL MET HET TOONEEL, VOOR HET INBOUWEN VAN DE SCHOUWBURGZAAL.


FOTO VAN DE RUINE, OP VRIJDAG 19 APRIL 1929.

 

 


RESTEN VAN DEN ACHTERGEVEL OP VRIJDAG 19 APRIL 1929.


DE RUINE GEZIEN IN DE RICHTING WEST-OOST. TOESTAND OP 19 APRIL 1929.


TOONEELRUIMTE, GEZIEN UIT DE GALERIJ, OP 19 APRIL 1929.

 

135

 


OOSTGEVEL. GENOMEN OP 19 APRIL 1929.


DETAILS VAN DE TONEELRUIMTE.


WESTGEVEL NOG OVEREIND OP 18 APRIL 1929.

136

We slaakten zooeven de verzuchting, was de Galerij maar verdwenen! Hoe eerder dit onding verdwijnt. hoe beter het is. Voor een geschikte oplossing zou het ook het beste zijn, indien - mede in verband met den binnentuin - de huizen aan Oost- en West Einde in het nieuwe plan werden betrokken. Al doet de Schoonheids-Commissie pogingen het deftige karakter dezer straten te behouden, langzaam maar zeker vulgariseeren ook deze.

Onbebouwd laten behoort al in zoover tot de onmogelijkheden door de groote waarde van een terrein als dit. De Paleis-aandeelen waren niet voor niets den dag na den brand van 35 tot 75 % opgeloopen.

Wat er ook moge gebeuren laten wij hopen, dat we geen herhaling van het midden-Dam-terrein krijgen, dat we jaren met een schutting als monumentale afsluiting zullen zitten, zij deze dan ook op decoratieve wijze behandeld en beplakt.

JAN DE MEIJER.

 


HET EINDE VAN HET PALEIS VOOR VOLKSVLIJT. DE RESTEN 1 MINUUT VOOR DEN VAL.


EVEN NA DEN VAL

152


DE VAL VAN DE TONEELRUIMTE VAN HET PALEIS VOOR VOLKSVLIJT OP VRIJDAG 3 MEI DES V.M. 9 UUR.